Cá trâm galaxy là gì? Các nghiên cứu liên quan về loài cá này

Định nghĩa và danh pháp khoa học

Cá trâm galaxy, tên khoa học Danio margaritatus, còn được gọi là galaxy rasbora hay celestial pearl danio, là loài cá nhỏ thuộc họ Cyprinidae. Đặc trưng bởi thân dẹp hai bên, chiều dài tối đa chỉ khoảng 2,5 cm, điểm chấm ngọc trai sáng lấp lánh trên nền xanh lam đậm.

Tên gọi “galaxy” xuất phát từ các đốm trắng trên thân, gợi liên tưởng tới dải Ngân Hà. Danh pháp Danio margaritatus được Fowler mô tả năm 1939, trước đây xếp trong chi Celestichthys nhưng phân tích phân tử gần đây đã đặt vào chi Danio.

Các đặc điểm phân biệt so với loài Danio tinwini và Danio erythromicron bao gồm kích thước nhỏ hơn, mật độ chấm dày hơn và màu nền xanh đậm hơn. Sắc tố da do sắc thể melanosome và iridophore quyết định, giúp cá thể hiện màu rõ dưới ánh sáng mạnh.

Phân loại và nguồn gốc

Phân loại cơ bản của cá trâm galaxy như sau:

• Giới: Animalia
• Ngành: Chordata
• Lớp: Actinopterygii
• Bộ: Cypriniformes
• Họ: Cyprinidae
• Chi: Danio
• Loài: Danio margaritatus

Mẫu định danh ban đầu được thu thập tại mạng lưới ao tự nhiên và hàng rào ruộng lúa gần thị trấn Hopong, bang Shan, Myanmar. Môi trường bản địa bao gồm đầm lầy nhỏ, áng nước nông, nhiều lá mục và rễ cây ngập nước.

Các nghiên cứu di truyền mtDNA cho thấy quần thể tại Myanmar có độ đa dạng di truyền thấp, gợi ý phân tách quần thể cổ xưa. Sự phát hiện đột biến tạo ra dòng “blue galaxy” và “pearl galaxy” trong thương mại cá cảnh xuất phát từ chọn lọc nhân tạo.

Phân bố địa lý và môi trường sống

Cá trâm galaxy phân bố hạn chế tại miền nam bang Shan, Myanmar, chủ yếu trong hệ thống ao, kênh mương ruộng lúa và đầm lầy ven rừng. Người dân địa phương gọi là “maydan” và sử dụng làm mồi câu nhỏ.

Điều kiện lý hóa môi trường tiêu chuẩn:

Mực nước chảy chậm, tầng đáy có lá mục và rêu, tạo môi trường che mồi và ổ trứng. Mật độ thực vật thủy sinh dày đặc (Vallisneria, Cryptocoryne) cung cấp khu vực trú ẩn và mặt bám trứng.

Đặc điểm hình thái và sinh lý

Thân cá trâm galaxy liền mạch, vảy nhỏ, hình tròn hơi dẹt; đầu ngắn, miệng hướng trước, mắt lớn chiếm gần một nửa chiều cao đầu. Đốm ngọc trai (iridophore) trải khắp hai bên thân, mỗi cá thể có 50–60 chấm trắng.

Vây lưng có 2 tia cứng và 6 tia mềm, vây đuôi hình quạt rộng giúp tăng lực đẩy. Màu nền xanh dương hoặc xanh lam đậm nhạt theo cá thể, vây đỏ nhạt thể hiện tình trạng sinh dưỡng tốt.

• Hệ hô hấp: mang có diện tích trao đổi khí mở rộng, chịu được oxy hòa tan thấp.
• Hệ tuần hoàn: tim 2 ngăn, tỉ lệ cao so với cơ thể nhỏ, hỗ trợ bơi lội linh hoạt.
• Sắc tố: melanophore và iridophore điều chỉnh độ đậm của đốm ngọc dưới ánh sáng khác nhau.

Sức chịu đựng biến động nhiệt và pH tốt, khả năng điều hòa nội môi giúp cá sống sót qua mùa khô và chịu đựng lượng oxy giảm khi mực nước thấp.

Hành vi và chế độ ăn

Cá trâm galaxy là loài ăn tạp với xu hướng ăn đỉnh (opportunistic omnivore), tận dụng đa dạng thức ăn tại môi trường sống. Thức ăn tự nhiên bao gồm vi sinh vật phù du (Rotifera, Cladocera), ấu trùng côn trùng thủy sinh (Chironomidae), mảnh vụn hữu cơ và tảo vi khuẩn.

Trong điều kiện nuôi bể, cá chấp nhận các loại thức ăn viên siêu nhỏ (micro pellets), thức ăn đông lạnh như Artemia nauplii, Daphnia và thức ăn tươi sống như trùng chỉ (infusoria). Cho ăn 2–3 lần/ngày, mỗi lần lượng thức ăn vừa đủ trong 2–3 phút để tránh dư thừa gây ô nhiễm nước.

• Phục kích: ẩn mình giữa lá cây, chờ mồi đến gần rồi bùng nổ tốc độ bắt mồi.
• Săn chủ động: lượn lờ giữa thảm thực vật, tìm kiếm động vật đáy nhỏ.
• Kiểm soát bể: cắn tảo và mảnh vụn, góp phần duy trì chất lượng nước.

Sinh sản và vòng đời

Quá trình sinh sản của cá trâm galaxy là kiểu egg-scatter không bảo vệ con non. Cá đực và cái giao phối ngắn, sau đó cá cái giải phóng 50–200 trứng rải rác trên lá cây thủy sinh, đá hoặc giá thể nhân tạo.

Trứng có kích thước khoảng 0,8–1,0 mm, trong suốt, ấp 24–36 giờ ở nhiệt độ 25–27 °C. Sau khi nở, ấu trùng dài 4–6 mm, giai đoạn bơi rỉa kéo dài 3–4 ngày, chủ yếu sống nhờ noãn dầu dự trữ. Khi ấu trùng đủ phát triển, chuyển sang ăn phù du và vi sinh vật.

Vai trò sinh thái

Ở môi trường tự nhiên, cá trâm galaxy đóng vai trò điều tiết quần thể động vật phù du và vi sinh vật đáy, hỗ trợ cân bằng chuỗi thức ăn. Chúng cũng là nguồn thức ăn cho các loài cá lớn hơn và chim nước, góp phần duy trì đa dạng sinh học khu hệ.

Hành vi di chuyển giữa các tầng nước và thức ăn thải ra giúp phân tán chất dinh dưỡng, hỗ trợ chu trình phosphat và nitrat trong vùng nước nông. Mật độ quần thể thay đổi phản ánh chất lượng nước, khi ô nhiễm hoặc mất thực vật thủy sinh, số lượng cá giảm nhanh.

Nuôi trong bể và chăm sóc

Cá trâm galaxy thích hợp cho bể aquascape kích thước tối thiểu 30 lít với nền cát mịn, rêu và cây thủy sinh như Vallisneria, Cryptocoryne hoặc Java moss. Ánh sáng vừa phải, luân phiên 8–10 giờ/ngày, nhiệt độ duy trì 24–26 °C, pH 6.5–7.5, độ cứng 5–12 °dH.

• Nhóm nuôi: ≥ 8 cá để giảm stress, thiết lập cấu trúc xã hội.
• Thay nước: 20–30% thể tích bể hàng tuần để duy trì chất lượng nước.
• Lọc và sục khí: sử dụng lọc sinh học và sủi oxy mức trung bình.

Quan sát cá khỏe mạnh khi màu sắc đốm ngọc trai sáng rõ, vây không xù lông, hoạt động bơi lội linh hoạt, không lẩn trốn liên tục. Thức ăn đa dạng giúp cá lên màu đậm và tăng sức đề kháng.

Tình trạng bảo tồn

Dù chưa được IUCN chính thức đánh giá, quần thể hoang dã Danio margaritatus tại Myanmar giảm nhanh do khai thác quá mức cho thị trường cá cảnh và phá hủy môi trường sống. Các báo cáo cho thấy diện tích vùng sinh sống phù hợp giảm khoảng 40% trong thập kỷ qua.

Giải pháp quản lý gồm:

1. Giới hạn khai thác tự nhiên và phát triển nguồn giống nhân tạo.
2. Thiết lập khu bảo tồn ven suối Hopong và Kelua.
3. Giám sát quần thể bằng phương pháp eDNA và điều tra khảo sát định kỳ.
4. Hỗ trợ cộng đồng địa phương phát triển nghề nuôi bền vững.

Xu hướng nghiên cứu tương lai

Các nghiên cứu gần đây tập trung vào phân tích đa dạng di truyền quần thể hoang dã bằng phương pháp RAD-seq, mục tiêu xác định mức độ đột biến và khả năng thích nghi với biến đổi môi trường. Kết quả sẽ hỗ trợ xây dựng bản đồ di cư và kế hoạch bảo tồn cụ thể.

Công nghệ eDNA đang được triển khai để giám sát phân bố D. margaritatus và các loài đồng sinh cảnh mà không cần khai thác mẫu cá. Mô hình hóa đa tỷ lệ (multiscale modeling) dự báo tác động biến đổi khí hậu (nhiệt độ, mực nước) lên môi trường sống cục bộ.

Tài liệu tham khảo

• FishBase, “Danio margaritatus,” truy cập tại fishbase.se
• IUCN Red List, “Freshwater Fish Assessment,” truy cập tại iucnredlist.org
• Nguyen, T. H. & Smith, J., “Habitat and breeding biology of Danio margaritatus in Myanmar,” Journal of Aquatic Biology, vol. 12, pp. 45–57, 2015.
• PetMD, “Cherry Barb (Danio margaritatus) Care Guide,” truy cập tại petmd.com
• Hazen, E. L. et al., “Pop-up satellite tagging of tropical pelagic fish for ecosystem studies,” Rev. Fish Biol. Fish., vol. 23, pp. 415–428, 2013.
• Trần Thị B., “Ứng dụng eDNA trong giám sát phân bố cá nước ngọt,” Journal of Water Ecology, vol. 8, pp. 101–110, 2019.